W odniesieniu do omówienia polskich aktów prawnych związanych z odpowiedzialnością odszkodowawczą należy wspomnieć o przepisach ugruntowanych w kodeksie cywilnym. Art. 435 kc odnosi się do uwarunkowań związanych z możliwością zwolnienia posiadacza danego pojazdu od odpowiedzialności. Dzieje się tak w przypadku, gdy pojawi się działanie siły wyższej (1).

W art. 415 zwrócono uwagę na odpowiedzialność deliktową w odniesieniu do zasady winy. Wskazując, że obowiązkiem osoby, która wyrządziła szkodę drugiej osobie jest jej naprawienie. W przypadku osób prawnych (art. 116) obowiązuje konieczność naprawienia szkody w przypadku, gdy doszło do niej z winy organu. Kodeks cywilny określa również informacje dotyczące odpowiedzialności w przypadku szkody, która została wyrządzona w związku z wykonywaniem władzy publicznej. Jeśli do szkody dojdzie w sposób niezgodny z prawem lub poprzez zaniechanie w takiej sytuacji odpowiedzialny staje się Skarb Państwa, JST bądź osoba prawna, która władzę wykonuje. W przypadku, gdy zaniechanie lub czyn, który jest niezgodny z prawem związane jest z realizacją zadań zleconych, w takiej sytuacji obowiązuje odpowiedzialność solidarna wykonawcy i zleceniodawcy (2).

Z art. 415 KC wynika, że przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej na zasadzie winy są: zachowanie człowieka, szkoda oraz wina człowieka, którego zachowanie wyrządziło szkodę; przesłanki te uzupełniane są przez art. 361 KC, w którym ustawodawca dodaje do nich adekwatny związek przyczynowy między zachowaniem sprawczym i naruszeniem dobra, z którego wynikła szkoda (3).

W art. 417 odwołano się do szkód, które wynikają z aktów normatywnych, prawomocnych orzeczeń lub ostatecznych decyzji. Szkoda może być spowodowana przez akt normatywny, w takim przypadku szkoda może zostać naprawiona po uprzednim dokonaniu stwierdzenia jej niezgodności z Konstytucją bądź inną ratyfikowaną umową międzynarodową czy ustawą. Zgodnie z § 2 w przypadku, gdy wyrządzenie szkody związane jest z wydaniem prawomocnego orzeczenia jej naprawienie może mieć miejsce wtedy, gdy stwierdzono we właściwym postępowaniu niezgodność orzeczenia z prawem. Podobnie jest w przypadku, gdy orzeczenie, które się uprawomocniło jest niezgodne z Konstytucją, umową międzynarodową czy ustawą. Istnieje również możliwość, że dokonanie szkody związane jest z brakiem wydania orzeczenia czy decyzji, których wydanie zostało określone przepisami prawa. W takiej sytuacji naprawienie szkody może odbyć się po stwierdzeniu w postępowaniu, że niewydanie decyzji było niezgodne z obowiązującymi przepisami. Z kolei jeśli nastąpienie szkody były związane z brakiem wydania aktu normatywnego w takiej sytuacji o niezgodności z prawem związanym z niewydaniem aktu normatywnego decyduje sąd (4).

Art. 421 wskazuje, że przepisy kc są wyłączane w przypadku, gdy konieczne jest zastosowanie przepisów szczególnych. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku przepisów zawartych w art. 417. Według art. 422 podmiot odpowiedzialny za szkodę to nie tylko ten, który ją zrealizował. Dotyczy to również podmiotu, która bezpośrednio nakłaniał do wyrządzenia szkody. Według art. 423 istnieją sytuacje, w których następuje wyłączenie odpowiedzialności. Dzieje się tak w przypadku, gdy dana osoba działa w broniąc siebie lub innej osoby, a atak napastnika ma charakter bezpośredni i bezprawny (5).

Odpowiedzialność jest wyłączana również w przypadku, gdy działania podyktowane są stanem wyższej konieczności (6). Za szkodę nie jest odpowiedzialny ten, kto w wyniku odparcia niebezpieczeństwa uszkodził rzecz innej osoby bądź zranił lub zabił cudze zwierzę. Przy czym podmiot działający w stanie wyższej konieczności nie mógł spowodować zagrożenia sam.

W odniesieniu do problematyki związanej z czynami zabronionymi kodeks cywilny określa również uregulowania dotyczące skutków niepoczytalności w odniesieniu do odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. W przypadku, gdy dana osoba jest nieświadoma swoich czynów lub, gdy nie może jednoznacznie określić swojej woli, w takiej sytuacji jej odpowiedzialność jest wyłączana. Jeśli jednak w wyniku zażycia środków odurzających, alkoholu dochodzi do zaburzeń psychicznych w takiej sytuacji musi szkodę naprawić, chyba że nie ma w tym jego winy.

Odpowiedzialności za wyrządzone szkody nie ponoszą osoby małoletnie mające mniej niż 13 lat (art.426). W art. 427 odwołano się do aspektów związanych z odpowiedzialnością osób, które sprawują nadzór, mowa w takiej sytuacji o winie w nadzorze. Artykuł odwołuje się do sytuacji, w której jeśli dojdzie do szkody, której dokonuje osoba, nad którą sprawowany jest nadzór w takiej sytuacji szkodę zobowiązana jest naprawić osoba, która ten nadzór sprawuje. W związku z czym można powiedzieć, że odpowiada ona również prawnie za czyny tej osoby, a w jej interesie leży, aby sprawować pieczę w taki sposób, aby dana osoba nie wyrządzała więcej szkód (7).

Z kolei, gdy sprawca szkody nie ma osoby, która pełniłaby nad nim nadzór lub nie jest w stanie naprawić szkody w takiej sytuacji istnieje możliwość żądania jej naprawienia bezpośrednio od sprawcy (8). Kolejny artykuł kc (429) odnosi się do wskazania, że przekazanie czynności, którą miało się wykonać drugiej osobie, która wyrządzi szkodę powoduje, że osoba zleca jej wykonanie ponosi za nią odpowiedzialność. W takiej sytuacji mówi się o winie w wyborze. Wyjątkiem w takiej sytuacji jest zlecenie danego zadania firmie, która specjalizuje się w realizacji określonych usług.

Innym rodzajem odpowiedzialności jest odpowiedzialność zwierzchnika za podwładnego. W art. 430 zwrócono uwagę, że osoba, która działa na własny rachunek i decyduje się na przekazanie wykonywania danej czynności innej osobie odpowiedzialna jest za szkodę wyrządzoną przez nią, która związana jest z wykonywaniem tej czynności. Kolejną kategorią odpowiedzialności za szkody są szkody, które zostały wyrządzone przez zwierzęta. Osoby, które posiadają zwierzęta w przypadku dokonania przez nich szkody zobowiązane są do wzięcia odpowiedzialności za nie. Zgodnie z art. 432 posiadacz gruntu ma możliwość zatrzymania cudzego zwierzęcia w przypadku, gdy wyrządziło ono szkodę, a jego zatrzymanie stanowi zabezpieczenie, że szkoda zostanie naprawiona (9).

Kolejny artykuł związany jest z odpowiedzialnością, która pojawia się w przypadkach wylania, wyrzucenia bądź spadnięcia przedmiotu. W przypadku, gdy do takiej sytuacji dojdzie osobą odpowiedzialną jest ta, która zajmuje dane pomieszczenie. Wyjątkiem są sytuacje, w których osoba zajmująca dane pomieszczenie nie miała wpływu na ten stan rzeczy (10).

Z kolei w art. 434 zwrócono uwagę na ponoszenie odpowiedzialności przez posiadacza określonej budowli w przypadku jej zawalania się. W przypadku, gdy do takiej sytuacji dojdzie za powstałe szkody odpowiada jej właściciel (11), chyba że jej zawalenie nie wynikało z jego winy.

Artykuł 435 kc odwołuje się do odpowiedzialności osób, które prowadzą przedsiębiorstwo. Artykuł związany jest z zasadą ryzyka. Zgodnie z §1 owego artykułu, każdy kto prowadzi przedsiębiorstwo albo zakład, do pracy których niezbędne są siły przyrody takie jak para, gaz, paliwa płynne czy elektryczność odpowiedzialny jest za szkody na osobach i mieniu, które zostały wyrządzone w wyniku działalności owego przedsiębiorstwa lub zakładu. Wyjątek stanowią sytuacje, w których do szkody doszło wskutek działania siły wyższej lub wyłącznie z winy poszkodowanej lub osoby trzeciej, za którą przedsiębiorstwo lub zakład nie ponosi odpowiedzialności. Powyższe przepisy mają zastosowanie w przypadku przedsiębiorstw oraz zakładów zajmujących się produkcją środków wybuchowych lub posługującymi się nimi (12).

Zgodnie z artykułem 438 kc dotyczącym szkody poniesionej w interesie cudzym lub wspólnym, każdy kto poniósł szkodę majątkową aby zapobiec cudzej szkodzie lub zapobiec wspólnemu niebezpieczeństwu, bez względu czy zrobił to przymusowo czy też dobrowolnie, ma prawo do żądania naprawienia poniesionych strat. Żądania wystosowane być powinny w stosunku do osób, które mogły odnieść korzyści w wyniku działań poszkodowanego (13).

W przypadku gdy zachowanie innej osoby, która nie sprawuje należytego nadzoru nad działalnością własnego przedsiębiorstwa lub zakładu, lub też zachodzi zagrożenie, że posiadany przez nią budynek bądź urządzenie stanowi zagrożenie, zgodnie z artykułem 439 kc dotyczącym zapobieżenia szkodzie w stanie bezpośredniego zagrożenia, osoba wobec której istnieje ryzyko bezpośredniej szkody, ma prawo żądać, aby właściciel podjął działania mające na celu odwrócenie grożącego niebezpieczeństwa, a w razie zaistnienia potrzeby, zapewnił również odpowiednie zabezpieczenie (14).

Zgodnie z artykułem 440 kc dotyczącym zasad miarkowania odszkodowania zakres obowiązku naprawienia szkody w stosunkach między osobami fizycznymi może być ograniczony w przypadku, gdy stan majątkowy poszkodowanego bądź też osoby odpowiedzialnej za wyrządzoną szkodę wymaga wspomnianego ograniczenia zasadami współżycia społecznego (15).

Artykuł 441 dotyczy solidarności biernej za szkodę oraz roszczeń regresowych. Zgodnie z §1w przypadku wyrządzenia szkody będącej wynikiem przestępstwa kilku osób, odpowiedzialność za szkodę jest solidarna. Gdyby doszło do naprawy szkody przez jednego z odpowiedzialnych za nią, mógłby on od pozostałych odpowiedzialnych żądać odpowiedniej części zwrotu. W sytuacji, w której to szkoda zostanie naprawiona przez odpowiedzialnego za szkodę, mimo że nie ponosi za nią winy, posiada zwrotne roszczenie do sprawcy w przypadku, jeśli szkoda powstała z winy sprawcy (16).

M. Serwach zwraca uwagę, że w przypadku winy poszkodowanego, może dojść do sytuacji, w której osoba, która spowodowała szkodę będzie zwolniona z odpowiedzialności. Problemem w tym zakresie, jak podkreśla wymieniona autorka jest brak skategoryzowania w prawie cywilnym czynów, które mogłyby zostać zakwalifikowane jako wyłączna wina. Jest to zagadnienie problematyczne z punktu widzenia prawa cywilnego, ze względu na brak precyzyjnej definicji tego, czym jest wyłączna wina. Brak odpowiedniej kategoryzacji tego terminu powoduje problemy interpretacyjne, które mogą uniemożliwiać analizę danej sytuacji (17).

Zgodnie z literaturą przedmiotu, aby można było mówić o winie wyłącznej musi dojść do spełnienia następujących dwóch przesłanek:

• Podmiot musi być winny wyrządzonej szkody;
• Wina ta musi stanowić jedyną przyczynę wyrządzonej szkody (18).

Wymienione 2 przesłanki muszą zostać spełnione, aby można było mówić o wyłącznej winie osoby poszkodowanej. Poszkodowany może jednak przyczynić się w sposób częściowy do wyrządzonej szkody. Jest to sytuacja, w której zachowanie, którego dopuścił się poszkodowany jest jedną z możliwych przyczyn wystąpienia szkody. Można w tym miejscu wskazać na art. 362 kc. Zwiększenie szkody może obejmować następujące elementy:

• W momencie, gdy szkoda powstała jej rozmiar byłby mniejszy niż w przypadku dodatkowych działań poszkodowanego;
• Działanie poszkodowanego w sposób jednoznaczny przyczyniło się do zwiększenia się szkody (19).

W Polsce posiadacze pojazdów mechanicznych zobligowani są do posiadania ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej, które określane jest potocznie mianem OC. Obywatele Polski mają obecnie bardzo wiele możliwości zakupu wymienionych form ubezpieczeń, obserwuje się znaczną konkurencję, zatem posiadacze pojazdów mechanicznych mają znaczne możliwości wyboru, które związane są z podpisaniem umowy z konkretnym ubezpieczycielem. W przypadku polskich uwarunkowań prawnych, które dotyczą ubezpieczeń zastosowanie mają następujące akty prawne:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93);
• Ustawa z dnia 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151) (20).

Oprócz tego zastosowanie mają takie akty prawne jak:

• Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (tekst jedn. DzU z 2013 r., poz. 392);
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (wersja ujednolicona) (Dz.U. UE L 263/11 z 2009 r.) (21).

Uwzględniając formy prawne ubezpieczeń wyróżnić można ich następujące kategorie:

• Ubezpieczenia obowiązkowe sensu stricto– posiadają wszelkie atrybuty ubezpieczenia obowiązkowego, które zostały wyodrębnione w ustawie z 2003 roku. W tym przypadku wyróżnia się ubezpieczenia: odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, odpowiedzialności cywilnej rolników, odpowiedzialności w budynkach od ognia, a także pozostałych zdarzeń losowych, a także ubezpieczenia, które są wynikiem przepisów w innych ustawach oraz ratyfikowanych umów międzynarodowych;
• Ubezpieczenia „quasi-obowiązkowe”- zawierają w sobie podstawy ustawowe związane z ich działaniem, jednak przy czym nie posiadają cech, które pozwalałyby je traktować jako ubezpieczenia obowiązkowe. W tej grupie znajduje się część ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej, a także ubezpieczenia mienia;
• Ubezpieczenie nieobowiązkowe – są to kategorie ubezpieczeń, które uwarunkowane są w aktach prawnych innych niż ustawy oraz nieratyfikowanych umów międzynarodowych (22).

Warto podkreślić, że nie tylko właściciel pojazdu mechanicznego zobligowany jest do posiadania odpowiedniego ubezpieczenia. Określone prawem obowiązku spoczywają również na ubezpieczycielu, który zgodnie z ustawą o ubezpieczeniach obowiązkowych posiada także swoje obowiązki względem ubezpieczonego (23).

Skrót OC oznacza Odpowiedzialność Cywilną. OC jest rodzajem obowiązkowego ubezpieczenia dla każdego właściciela pojazdu mechanicznego. Zadaniem takiego ubezpieczenia jest ochrona przed odpowiedzialnością cywilną dla osób, które prowadząc swoje auto doprowadziły czy też wyrządziły szkodę. Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych z dnia 22 maja 2003 roku reguluje przepisy dotyczące odpowiedzialności cywilnej za szkody (24) (25).

Trzeba koniecznie wspomnieć, że jeśli właściciel pojazdu mechanicznego, na który została zawarta 12-miesięczna umowa ubezpieczenia OC, nie później niż na jeden dzień przed jej upływem nie wypowie na piśmie umowy zakładowi ubezpieczeń, uważa się że zostaje ona automatycznie zawarta na okres kolejnych 12 miesięcy. Od wspomnianej reguły istnieją wyjątki. Mimo braku wypowiedzenia umowy na piśmie, zawarcie kolejnej umowy nie następuje w przypadku, gdy:

• określona w umowie składka za mijający okres 12 miesięcy nie została opłacona w całości, bądź też zakład ubezpieczeń stracił zezwolenie na wykonywanie działalności ubezpieczeniowej z zakresu ubezpieczeń OC posiadaczy pojazdów mechanicznych,
• zostanie ogłoszona upadłość zakładu ubezpieczeń, z którym zawarta była umowa, bądź gdy wydano zarządzenie likwidacji zakładu ubezpieczeń (26).

Każdy właściciel pojazdu ma obowiązek zawarcia umowy ubezpieczeniowej OC w następujących sytuacjach:

• gdy pojazd mechaniczny zostaje zarejestrowany, umowa ubezpieczeniowa musi zostać podpisana, najpóźniej tego samego dnia, za wyjątkiem aut historycznych,
• przed wprowadzeniem pojazdu do ruchu,
• zanim pojazd mechaniczny przekroczy granicę, wjeżdżając na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego właściciel nie posiada obowiązkowego ubezpieczenia OC,
• gdy pojazd jest zarejestrowany za granicą, a nie jest dopuszczony do ruchu na terenie Polski,
• gdy wcześniejsza obowiązkowa umowa ubezpieczeniowa OC przestaje obowiązywać (27).

W przypadku gdy dochodzi do zawarcia obowiązkowej umowy OC pojazdu mechanicznego przed jego rejestracją, należy na wyraźny wniosek zakładu ubezpieczeń przedstawić zaświadczenie świadczące o pozytywnym wyniku badania technicznego lub wyciąg ze świadectwa homologacji lub też odpis decyzji, która to znosiłaby obowiązek uzyskania homologacji na dany pojazd. Jeżeli dojdzie do sytuacji, w której w ciągu 30 dni od zwarcia umowy OC na dany pojazd nie zostanie on zarejestrowany, to wtedy każda ze stron ma prawo do odstąpienia od umowy informując w formie pisemnej drugą ze stron umowy (28).

Umowa obowiązkowego ubezpieczenia OC może ulec rozwiązaniu w następujących przypadkach:

• gdy upłynie termin, na jaki została zawarta,
• w momencie, gdy pojazd mechaniczny został wyrejestrowany,
• gdy dojdzie do odstąpienia od umowy (zgodnie z art. 29 ust 3),
• w przypadkach, o których mowa w art. 31 ust. 1 oraz 4,
• w momencie udokumentowanej „trwałej i zupełnej utraty posiadania pojazdu mechanicznego w okolicznościach niepowodujących zmiany posiadacza” (29), np.: w przypadku kradzieży,
• po upływie 3 miesięcy od momentu, w którym doszło do ogłoszenia upadłości zakładu ubezpieczeń, z którym została zawarta umowa dotycząca OC (30).

Źródła:
(1) Art. 435 §1 kc.
(2) Art. 415-416 kc.
(3) M. Safjan, w: Pietrzykowski, Komentarz, t. I, 2015, art. 427, Nb 18 i 19
(4) Art. 417.
(5) Art. 421-423 kc
(6) Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 21 sierpnia 2019 r. II SA/Gl 637/19
(7) Art. 426-427 kc.
(8) Wyrok SN z 15.1.2015 r., IV CSK 146/14, Legalis; M. Safjan, w: K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 1, 2015, art. 427
(9) Art. 429-432 kc.
(10) W. Dubis, w: E. Gniewek, P. Machnikowski, Komentarz KC, 2016, s. 795
(11) Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach – I Wydział Cywilny z dnia 18 lipca 2013 r. I ACa 359/13
(12) Art. 435 kc.
(13) Art. 436 kc.
(14) Art. 438 kc.
(15) Art. 440 kc.
(16) Art. 441 kc.
(17) M. Serwach, Wina jako zasada odpowiedzialności cywilnej oraz okoliczność zwalniająca z naprawienia szkody, Wiadomości ubezpieczeniowe, 2009, nr 1, s.93-95.
(18) ibidem
(19) Ibidem
(20) A. Bojanowska, M. Wójcik, Nowoczesne kanały dystrybucji ubezpieczeń komunikacyjnych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 41/2015, s. 423.
(21) E. Kowalewski., Stan prawny ubezpieczeń obowiązkowych w Polsce, Polska Izba Ubezpieczeń,
https://piu.org.pl/public/upload/ibrowser/analizy%20i%20raporty/PIU_UMK_ubezpieczenia%20obowiazkowe_raport.pdf (5.06.2021), s.53.
(22) Ibidem, s.82.
(23) D. Fuchs, Odpowiedzialność ubezpieczyciela w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych na tle orzecznictwa sądowego, Zeszyty Prawnicze UKSW, 7/2007, s.123.
(24) https://mojafirma.infor.pl/moto/auto/ubezpieczenie-pojazdu/75947,Czym-jest-ubezpieczenie-OC.html (15.06.2019).
(25) USTAWA z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Rozdział 2, art. 23, ustęp 1 i 2
(26) USTAWA z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Rozdział 2, art. 28, ustęp 1 i 2
(27) USTAWA z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Rozdział 2, art. 29, ustęp 1
(28) ibidem, art. 29, ustęp 2-3
(29) Art. 33, ust. 5
(30) Art. 33, ust. 1-6