Odpowiedzialność odszkodowawcza w wypadkach transgranicznych – założenia i rodzaje

Opublikowano 27 lipca 2021

Zgodnie z założeniem odpowiedzialności odszkodowawczej pełni ona takie funkcje jak:

  • Funkcja kompensacyjna,
  • Funkcja prewencyjno –wychowawcza,
  • Funkcja represyjna (1).

Odpowiedzialność na podstawie winy w przypadku ruchu pojazdów mechanicznych analizowana jest w odniesieniu do art. 415 kc. Istotą w tym kontekście jest to, aby za winę odpowiadała ta osoba, której czyn spowodował wyrządzenie szkody. Jedną z dwóch okoliczności, w których odpowiedzialność rozpatrywana jest na zasadzie winy jest zderzenie pojazdów mechanicznych. Zostało to uwarunkowane w art. 436 § 2 kc. Przy czym poprzez zderzenie pojazdów rozumie się każde ich zetknięcie ze sobą (2).

Drugą sytuacją, w której odpowiedzialność rozpatruje się w oparciu o zasadę ryzyka jest przewóz z grzeczności wyodrębniony w tym samym artykule. Przewóz z grzeczności, zgodnie z przytoczonym przepisem prawnym stanowi sytuację, w której samoistny posiadacz pojazdu przewozi drugą osobę w sposób nieodpłatny, jest to jednak jeden z warunków, aby można było mówić o odpowiedzialności na zasadzie winy w odniesieniu do tego problemu.

Analizując wskazany problem warto zwrócić uwagę na kwestie związane z orzecznictwem. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1970.04.17 i CR 73/70 OSNC 1970/12/233 zwrócono uwagę na odniesienie do odpłatności przejazdu w kontekście przejazdu z grzeczności. Uzasadniana w orzeczeniu kwestia dotyczyła sytuacji, w której mężczyzna X przewoził kobietę Y, przy czym oboje wybierali się na wycieczkę, którą finansowali wspólnie (paliwo itp.). Y pozwała towarzystwo ubezpieczeniowe, które podkreślało, że nie wypłaci odszkodowania, ponieważ doszło tutaj do przewozu z grzeczności. Sąd nie zgodził się z takim argumentem i przychylił się do powództwa kobiety. W wypadku nie było winy posiadacza pojazdu, jednak nie zwalniało go to z odpowiedzialności, a skoro posiadał ubezpieczenie to towarzystwo ubezpieczeniowe powinno wypłacić odszkodowanie.

Rozwój odpowiedzialności odszkodowawczej – historia

Historię odpowiedzialności odszkodowawczej można uznać za dość długą, jej genezy należy upatrywać już w starożytności. Przy czym odpowiedzialność wtedy rozpatrywana była w kategoriach odwetu, ukarania sprawcy, a nie z naprawieniem szkody. Dopiero z czasem doszło do sytuacji, w której poszkodowany otrzymywał tzw. okup pieniężny, było to niezależne od winy sprawcy. Później wprowadzone zostało pojęcie winy rozumianej jako przesłanki odpowiedzialności (3).

W przypadku prawa rzymskiego występowała zasada restytucji, która odwoływała się do tego, że zadośćuczynienie nie może przewyższać szkody, do której doszło. Zasada ta była niezwykle istotna, jednak w praktyce nie była ona przestrzegana. Zatem mimo tego, że rozwiązanie w tamtym czasie było bardzo dobre to jej wdrażanie było bardzo problematyczne. Powszechną praktyką były odszkodowania, które stanowiły kilkukrotność wartości szkody. Przez setki lat uwarunkowania związane z rozwojem odpowiedzialności odszkodowawczej się zmieniały. W XVIII wieku rozdzielone zostało prawo karne oraz cywile w odniesieniu do tej kwestii (z wyjątkami). W tym momencie zaczęły się rozwijać przepisy prawne, które odnosiły się do tego, że wartość zadośćuczynienia miała być adekwatna do wartości szkody. Z kolei w przypadku Polski decyzja odnośnie rozmiaru odszkodowania była podejmowana przez sędziego. Z czasem jednak odchodzono od stosowania zasady winy, odchodząc od rozwiązań prawo karnego. Odchodzenie od zasady winy wiązało się też z pojawianiem się nowych zasad, takich jak zasada ryzyka, a także zasada odpowiedzialności absolutnej. Oprócz tego należy podkreślić, że obecny zakres odpowiedzialności ukształtował się w znacznej mierze w związku z rozwojem ubezpieczeń, które wpływały na rozwój zmian (4).

Rodzaje odpowiedzialności odszkodowawczej

W literaturze przedmiotu można wyróżnić kilka rodzajów odpowiedzialności odszkodowawczej (5). Jednym z typów odpowiedzialności jest odpowiedzialność na zasadzie winy, która określona została w art. 415 kc (6). Odnosi się od do odpowiedzialności deliktowej. Jego istotą jest to, że w przypadku, gdy ktoś wyrządzi szkodę ze swojej winy zobligowany jest do jej naprawienia. Ten typ odpowiedzialności odszkodowawczej jest określany jako odpowiedzialność na podstawie ryzyka (7).

W odniesieniu do problematyki związanej z kategoriami odpowiedzialności wskazać można na odpowiedzialność gwarancyjną. Jest to bardzo ważny typ odpowiedzialności, ponieważ dane pokazują, że Polacy przebywając za granicą uczestniczą w zdarzeniach drogowych, które wiążą się z wyrządzoną szkodą. Liczba szkód, które wyrządzają Polacy przebywający za granicą, jednocześnie nie posiadając OC jest zmienna. Dane z poszczególnych lat pozwalają na wskazanie, że do 2015 nie można było w tym zakresie wyróżnić wyraźnej tendencji. Szczególnie dużą liczbę szkód odnotowano w 2011 roku. Stosowne dane dotyczące omawianego problemu analizuje i gromadzi Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych oraz Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny. Rolą Funduszu jest między innymi regulowanie zobowiązań, które zostały wyrządzone przez kierowców pojazdów zmechanizowanych, jednakże nieposiadającymi ważnego ubezpieczenia OC (8). Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych ma za zadanie organizowanie likwidacji szkód spowodowanych na terytorium Polski przez posiadaczy pojazdów mechanicznych zarejestrowanych poza granicami, jednakże posiadających ważne dokumenty ubezpieczeniowe wystawione przez zagraniczne Biura Narodowe. Ponadto w swoich kompetencjach ma też bezpośrednią likwidacją szkód spowodowanych na terytorium Polski przez posiadaczy pojazdów mechanicznych zarejestrowanych w państwach, których Biura Narodowe są sygnatariuszami Porozumienia Wielostronnego zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 15 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. z 2013 r., poz. 392).

Warto zwrócić uwagę, że dane związane z kwestią szkód mają charakter przesunięty w czasie. Jest to przede wszystkim związane ze specyfiką szkód transgranicznych (9). W przypadku pojazdów z polskimi tablicami rejestracyjnymi, które brały udział w zdarzeniach drogowych na terenie innych państw najczęściej dochodzi do nich w takich krajach jak:

  • Niemcy – 51%;
  • Francja – 8%;
  • Włochy – 7%;
  • Wielka Brytania – 6%;
  • Holandia 6%;
  • Pozostałe – 22% (10).

Wskazane powyżej dane wiążą się z odpowiedzialnością gwarancyjną. Przedstawione odsetki związane ze zdarzeniami drogowymi, które miały miejsce w poszczególnych krajach dotyczą zarówno zdarzeń z pojazdami posiadającymi OC, jak i tymi, które go nie posiadają. W ostatnich niekorzystnie zmieniła się liczba zdarzeń, w których udział wzięły pojazdy z polskimi tablicami rejestracyjnymi, które nie posiadały OC. Począwszy od 2015 roku liczba tego rodzaju zdarzeń zwiększyła się około 2-krotnie, co wymagało podjęcia działań, które wiązały się z intensyfikacją działań ze strony Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (11).

Z kolei, biorąc pod uwagę zagranicznych sprawców szkód w Polsce należy wymienić:

  • Niemców – 27%;
  • Ukraińców – 11%;
  • Litwa – 8,5%;
  • Białoruś – 7,8%;
  • Czechów – 7,6%;
  • Pozostałe – 38,1% (12).

W związku z powyższym występowanie szkód przez pojazdy zarówno przez Polaków za granicą, jak i przez obcokrajowców w Polsce są znaczne. Oprócz wyżej wymienionych aspektów można również wskazać na typy kar za brak ubezpieczenia OC. Uwzględniając ten aspekt należy wskazać, że kary finansowe występują w przypadku 28 krajów w Europie, w 8 krajach konsekwencją jest konfiskata pojazdów, w 6 państwach skutkiem jest utrata prawa jazdy, w 6 państwach pozbawienie wolności, w 3 krajach punkty karne i w 1 państwie wzrost składki (13).

Konfiskata pojazdu ma miejsce w następujących państwach: Belgii, Francji, Irlandii, Niemczech, Portugalii, Włoch. Z kolei kara w Niemczech kara może wynosić również 1 rok, natomiast w Luksemburgu może to być nawet 3 lata. Surowość kar w przypadku innych krajów niż Polska jest znacznie większa. W przypadku kary w Polsce za brak OC, którą wystawia Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych wynosi ona 3700 zł. W porównaniu do Francji jest to kwota stosunkowo niewielka, w tym kraju kara wynosi 3750 euro, natomiast w Belgii kara może osiągnąć nawet 6000 euro. Biorąc jednak pod uwagę wysokość kar najwyższe są w Luksemburgu, gdzie ich wysokość może wynieść nawet 10 000 euro (14).

Odpowiedzialność deliktowa wiąże się z posiadaniem konkretnych typów pojazdów. Do ich cech należy:

  • Posiadanie mechanizmu napędowego;
  • Napędzanie za pomocą sił przyrody;
  • Są przeznaczone do celów komunikacyjnych (15).

Do pojazdów, które zaliczyć można do powyższych grup należą:

  • Pojazdy samochodowe – jest to kategoria pojazdów, które osiągają prędkość, która wynosi minimum 25km/h;
  • Ciągniki rolnicze – to kategoria pojazdów, które wykorzystywane są do prac rolniczych;
  • Motorowery – to kategoria pojazdów jedno lub dwuśladowych, posiadają silnik spalinowy, a jego pojemność nie jest większa niż 50cm3, jednak jego prędkość nie jest większa niż 45km/h;
  • Przyczepy – jest to ta kategoria pojazdów, które nie są wyposażone w silniki, mogą one zostać podłączone do innych pojazdów, aby wykonywać inne funkcje;
  • Pojazdy wolnobieżne – to ta kategoria pojazdów, których prędkość nie jest większa niż 25km/h. Przy czym do tej kategorii nie należą pojazdy, które wykorzystywane są do pracy w gospodarstwie (16).

Źródła:
(1) A. Majewska, A. Sowa, Ubezpieczenia w transporcie – praktyczne uwagi dla przedsiębiorców, Warszawa 2015, s. 2.
(2) 436 § 2 KC
(3) M. Kaliński, Odpowiedzialność odszkodowawcza – uwagi ogólne, w: A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego. Tom 6. Prawo zobowiązań – część ogólna, Warszawa 2011, s. 10.
(4) Ibidem, s.10.
(5) Z. Banaszczyk, w: Pietrzykowski, Komentarz, t. I, 2015, art. 415, Nb 6–9
(6) M. Zelek, Wina w prawie karnym i prawie deliktów- przyczynek do dyskusji na temat tożsamości pojęcia winy w prawie polskim, Acta Iuris Stetinensis, 2019, nr 26, s. 111.
(7) J. Kuźmicka-Sulikowska, Zasady odpowiedzialności deliktowej w świetle nowych tendencji w ustawodawstwie polskim, Warszawa 2011, s.26.
(8) Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Szkody trans graniczne, Warszawa 2015, s. 9.
(9) Ibidem, s.10.
(10) Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Szkody trans graniczne, Warszawa 2019, s. 9.
(11) Ibidem, s. 10.
(12) Ibidem, s.12.
(13) https://pbuk.pl/o-nas/materialy-dla-prasy/item/31-raport-pbuk-nt-kar-za-brak-oc-w-europie
(14) https://pbuk.pl/o-nas/materialy-dla-prasy/item/31-raport-pbuk-nt-kar-za-brak-oc-w-europie
(15) G. Bieniek, Odpowiedzialność cywilna za wypadki drogowe, Warszawa 2011, s. 15.
(16) Ibidem, s.16.