Instytucja reprezentanta do spraw roszczeń

Mając na celu ułatwienie dochodzenia roszczeń w przypadku zdarzeń, gdzie pojazd sprawcy podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu w zagranicznym zakładzie ubezpieczeń, na wszystkie zakłady ubezpieczeń działające na terenie państw będących członkami Europejskiego Obszaru Gospodarczego nałożono obowiązek ustanowienia reprezentantów do spraw roszczeń na terytorium każdego państwa członkowskiego.

W przypadku zdarzenia, gdzie osoba mająca miejsce zamieszkania bądź siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej zostaje poszkodowana w wypadku komunikacyjnym przez obywatela innego państwa, a zdarzenie ma miejsce poza terytorium Polski, nakładają się na siebie liczne akty prawne i problemy formalno-prawne związane z procedurą likwidacji szkody. Ustanowienie przez towarzystwa ubezpieczeniowe swoich reprezentantów jest bardzo pomocne w procesie likwidacji szkody dla poszkodowanego, gdyż umożliwia mu przełamanie barier prawnych, proceduralnych oraz językowych, które niewątpliwie mogą nastąpić w toku likwidacji powstałej szkody. Reprezentant pełni ważną rolę, pośredniczy on pomiędzy poszkodowanym, a zagranicznym zakładem ubezpieczeń, dzięki czemu proces likwidacji szkody w założeniu przebiega sprawniej i szybciej dochodzi do ustalenia wysokości należnego świadczenia oraz kompensaty szkody.

Podstawowym zadaniem reprezentanta jest przeprowadzenie postępowania likwidacyjnego w ustawowo przewidzianym terminie 3 miesięcy celem zaspokojenia roszczeń osoby poszkodowanej.

Obowiązek powołania reprezentanta do spraw roszczeń przez wszystkie zakłady ubezpieczeń działające na terenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego został pierwotnie nałożony na kraje członkowskie IV Dyrektywą Komunikacyjną z dnia 16 maja 2000 r. Normy dotyczące instytucji reprezentanta do spraw roszczeń zostały umieszczone wówczas w art. 4 IV Dyrektywy Komunikacyjnej. Następnie IV Dyrektywa Komunikacyjna została uchylona w wyniku wprowadzenia kolejnej Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/103/WE z dnia 16 września 2009 r. w sprawie ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności. Aktualnie obowiązujące regulacje nakładające na zakłady ubezpieczeń obowiązek ustanowienia reprezentantów do spraw roszczeń oraz zasady jego funkcjonowania określone są w Rozdziale 7, art. 21 (pt. „Przedstawiciele wyznaczeni do rozpatrywania i zaspokajania roszczeń”) oraz pkt 34-41 preambuły dyrektywy.

Przepisy dyrektywy gwarantują możliwość skierowania roszczenia w przypadku szkody komunikacyjnej do przedstawiciela danego zakładu ubezpieczeń, który ma swoją siedzibę w kraju zamieszkania poszkodowanego. W założeniu ma to uprościć proces likwidacji szkody, który będzie następował w języku macierzystym dla poszkodowanego. Normy unijne przewidują również, iż system ustalania przedstawicieli nie ma wpływu ani na zasadnicze przepisy prawa stosowane w każdym indywidualnym przypadku, ani również na kwestię jurysdykcji (pkt 34-35 preambuły).

W świetle przepisów dyrektywy towarzystwa ubezpieczeniowe ubezpieczające ryzyko odpowiedzialności cywilnej pojazdów mechanicznych zobowiązane są do powołania reprezentantów we wszystkich krajach członkowskich poza tym, w którym mają same siedzibę.

Każde państwo członkowskie, w którym dany zakład ubezpieczeń jest zarejestrowany, powinno wymagać od tego zakładu wyznaczenia przedstawicieli działających lub zarejestrowanych w innych państwach członkowskich, celem gromadzenia wszelkich niezbędnych informacji związanych z roszczeniami dotyczącymi szkód komunikacyjnych w wyniku zdarzeń drogowych, oraz podejmować odpowiednie działania prawne dla rozstrzygania takowych roszczeń w imieniu i na rachunek zakładu ubezpieczeń, włącznie z wypłatą odszkodowania. Przedstawiciele Ci powinni dysponować wystarczającymi uprawnieniami nadanymi odpowiednimi aktami prawnymi, aby reprezentować zakład ubezpieczeń wobec osób, które poniosły szkody w wyniku takich wypadków, a także aby reprezentować zakład ubezpieczeń wobec władz krajowych, a także w razie potrzeby przed sądami, w zakresie, w jakim jest to zgodne z zasadami międzynarodowego prawa prywatnego dotyczącego ustalenia jurysdykcji.

Wyjątek stanowią zakłady ubezpieczające odpowiedzialność cywilną przewoźnika, ze względu na inny charakter stosunku prawnego, który w ich wypadku jest kontraktowy (1).

Aspekt procesowy przedstawicielstwa prawnego zakładu ubezpieczeń do likwidacji szkód transgranicznych nie powinien być skorelowany z zasadami jurysdykcji międzynarodowej sądu, gdyby tak było to znaczenie procesowe danego przedstawicielstwa ubezpieczyciela byłoby niewielkie, lub też przedstawiciel miałby ograniczone znaczenie prawne i praktyczne. Tak więc z założenia dyrektyw zasadniczą zaletą przedstawicielstwa ma być ułatwienie czynności doręczenia, nie zaś zmiana zasad określania jurysdykcji międzynarodowej sądu.

Przedstawicielstwo ustanawiane przez zakład ubezpieczeń w państwie ofiary miało zgodnie z założeniem prawodawcy unijnego obejmować reprezentację bierną dla doręczeń pism procesowych, aczkolwiek jedynie w ograniczonym zakresie jego stosowania. Dyrektywa 2009/103 nie naruszała w żadnym przypadku przepisów ogólnych, ani szczególnych prawa prywatnego międzynarodowego mających zastosowanie dla transgranicznych sporów dotyczących odpowiedzialności cywilnej w związku w ruchem pojazdów. Podobnie, świadome konsekwencji, jakie taka funkcja przedstawiciela mogłaby mieć dla gwarancji, która zakłada dla pozwanego zasadę właściwości sądu pozwanego, Komisja i Parlament Europejski zajęły się od początku procesu prawodawczego tym, aby reprezentacja bierna dla doręczeń nie naruszała w żadnym przypadku przepisów ogólnych, ani szczególnych prawa prywatnego międzynarodowego mających zastosowanie dla transgranicznych sporów dotyczących odpowiedzialności cywilnej w związku z ruchem pojazdów.

Problematyczne wydaje się zagadnienie doręczeń pism i ich skuteczności, co wiąże się bezpośrednio z terminami przewidzianymi na niektóre czynności prawne. Stąd przedmiotem rozpatrywania przed Trybunał Sprawiedliwości było także zagadnienie, czy art. 21 ust. 5 dyrektywy 2009/103 wywołuje skutek bezpośredni dla poszkodowanego w taki sposób, że może on powołać się na ten przepis przed sądem krajowym, a wtedy sąd krajowy musi przyjąć, iż doręczenie skierowane do przedstawiciela wyznaczonego do rozpatrywania i zaspokajania roszczeń, działającego jako „przedstawiciel” zakładu ubezpieczeń, zostało skuteczne dokonane.

Bezpośredniość skutku prawa unijnego jest zasadą sformułowaną przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Zasada bezpośredniego skutku stanowi, obok zasady wykładni prounijnej, zasady pierwszeństwa oraz zasady odpowiedzialności odszkodowawczej państw członkowskich za naruszenie prawa unijnego, instrument służący zapewnieniu efektywności prawa unijnego w danym krajowym porządku prawnym. Zagadnienie bezpośredniego skutku jednakże nie jest takie jednoznaczne i nie można wprost przyjąć jego interpretacji, że oznacza obowiązek sądu lub innego organu do zastosowania danego przepisu prawa unijnego jako normy, która stanowi podstawę rozstrzygnięcia w danej sprawie. W świetle doktryny oraz orzecznictwa określenie znaczenia zasady bezpośredniego skutku pozostaje zagadnieniem złożonym, budzącym  kontrowersje i rozbieżności (2).

Określenie bezpośredniej skuteczności przepisu prawa unijnego, w tym dyrektyw, nie jest przesłanką jego zastosowania przy problematyce skuteczności doręczeń. Przepis prawa unijnego może mieć zastosowanie, nawet jeżeli nie ma bezpośredniej skuteczności.

Sama bezpośrednia skuteczność przepisu polega bowiem na zdolności tego przepisu prawa unijnego do dostarczenia rozwiązania w danych okolicznościach sprawy, polegając jedynie na oparciu o ten przepis, bez konieczności korelowania z innymi przepisami unijnymi bądź krajowymi. Jeżeli dany przepis prawa unijnego nie będzie wywoływał skutku bezpośrednio, to jednak cały czas może on pełnić istotną rolę dla rozstrzygnięcia sporu, pełniąc rolę pomocniczą dla sądu rozstrzygającego dany spór. W takim przypadku przepis unijny nie będzie wywoływał skutku bezpośredniego, jednakże w dalszym ciągu będzie „miał zastosowanie” we wskazanym znaczeniu.

Dlatego też przy rozpatrywaniu zagadnienia skutecznego doręczenia należy wpierw badać prawo danego kraju w tym zakresie i sprawdzić czy istnieje możliwość dokonania wykładni prawa krajowego zgodnie z postanowieniami dyrektywy 2009/103. Jeżeli odpowiedź byłaby twierdząca, to brak byłoby konieczności badania, czy art. 21 ust. 5 wspomnianej dyrektywy wywołuje skutek bezpośredni.

Państwa członkowskie w ramach implementacji dyrektywy powinny przyjąć rozwiązania prawne niezbędne do wyznaczenia przez zakłady ubezpieczeń przedstawicieli we wszystkich państwach członkowskich, owe przedstawicielstwa muszą być sformalizowane w drodze porozumień pomiędzy zakładami ubezpieczeń. W związku z tym, jeżeli dyrektywa 2009/103 zapewnia ustanowienie reprezentacji biernej dla doręczeń, porozumienia pomiędzy mocodawcą a przedstawicielem powinny stanowić wyrażenie woli stron ustanowienia in concreto przedstawicielstwa uprzednio zagwarantowanego przez dyrektywę.

W polskim systemie prawnym regulacje dotyczące funkcjonowania reprezentanta do spraw roszczeń umieszczono w Rozdziale 5 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych pt. „Dochodzenie roszczeń z tytułu zdarzeń powstałych za granicą”, gdzie znalazły się między innymi prawa dla poszkodowanego do zasięgania informacji czy otrzymania odszkodowania w wyniku zdarzenia objętego ochroną ubezpieczeniową zagranicznego towarzystwa ubezpieczeniowego w wyniku wypadku, który miał miejsce za granicą na terytorium jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej (3).

W ustawie wskazano ważną rolę Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, które gromadzi informacje od ośrodków informacji państw członkowskich Unii Europejskiej o zakładach ubezpieczeń pojazdów mechanicznych oraz ich reprezentantach do spraw roszczeń ustanowionych na mocy wewnętrznych umów pomiędzy zakładami ubezpieczeń. Pojawiła się także definicja legalna reprezentanta do spraw roszczeń: pełnomocnik zakładu ubezpieczeń wykonującego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej działalność w zakresie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, z wyjątkiem odpowiedzialności cywilnej przewoźnika, umocowany w państwie członkowskim Unii Europejskiej innym niż państwo siedziby zakładu ubezpieczeń zgodnie z prawem państwa, w którym jest ustanowiony, co najmniej do dokonywania czynności prawnych niezbędnych do wypłaty lub odmowy wypłaty odszkodowania w imieniu i na rachunek reprezentowanego zakładu ubezpieczeń (4).

Reprezentant do spraw roszczeń celem prawidłowej realizacji procesu likwidacji szkody powinien posiadać pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami do wykonywania czynności w zakresie likwidacji szkód oraz mieć zapewnione odpowiednie rezerwy finansowe umożliwiające zaspokojenie dochodzonych przez poszkodowanych roszczeń. Celem realizacji wskazane jest posiadanie własnego zespołu rzeczoznawców posiadających odpowiednie przygotowanie merytoryczne celem umożliwienia prawidłowego oszacowania wysokości szkody i innych należnych poszkodowanym świadczeń.

Wymogi formalne odnośnie instytucji reprezentanta do spraw roszczeń:

1. Każde państwo członkowskie podejmuje wszelkie niezbędne środki, aby zagwarantować, że wszystkie zakłady ubezpieczeń ubezpieczające ryzyka zaliczone do klasy 10 pkt A załącznika do dyrektywy 73/239/EWG, innych niż odpowiedzialność przewoźnika, wyznaczają swoich przedstawicieli w każdym państwie członkowskim innym niż to, w którym uzyskały oficjalne zezwolenie.
2. Przedstawiciel odpowiada za rozpatrzenie i zaspokojenie roszczeń będących wynikiem wypadku w przypadkach, o których mowa w art. 20 ust. 1.

3. Przedstawiciel ma miejsce zamieszkania lub jest zarejestrowany w państwie członkowskim, w którym został wyznaczony.

4. Wybór przedstawicieli zależy wyłącznie od zakładu ubezpieczeń, a Państwa członkowskie nie mogą ograniczać wyboru.

5. Przedstawiciel może działać na rzecz jednego lub większej liczby zakładów ubezpieczeń.

6. Przedstawiciel w związku z takimi roszczeniami gromadzi wszelkie informacje niezbędne przy zaspokojeniu roszczeń i podejmuje środki niezbędne do wynegocjowania zaspokojenia roszczeń.

7. Wymóg wyznaczenia przedstawiciela nie wyklucza prawa strony poszkodowanej lub jej zakładu ubezpieczeń do wszczęcia procedury sądowej bezpośrednio przeciwko osobie, która spowodowała wypadek, lub przeciwko jej zakładowi ubezpieczeń.

8. Przedstawiciele muszą posiadać wystarczające uprawnienia do reprezentowania zakładu ubezpieczeń w stosunku do stron poszkodowanych w przypadkach, o których mowa w art. 20 ust. 1, oraz do pełnego zaspokojenia ich roszczeń.

9. Muszą oni być zdolni do badania spraw w oficjalnym języku(-kach) państwa członkowskiego stałego miejsca zamieszkania strony poszkodowanej.

10. Wyznaczenie przedstawicieli nie stanowi otwarcia oddziału w rozumieniu art. 1 lit. b) dyrektywy 92/49/EWG, a przedstawiciela nie uważa się za jednostkę organizacyjną w rozumieniu art. 2 lit. c) dyrektywy 88/357/EWG lub za jednostkę organizacyjną w rozumieniu rozporządzenia (WE) nr 44/2001.”

Reprezentant do spraw roszczeń nie jest jednakże wyłącznym podmiotem do którego poszkodowany może skierować roszczenia w omawianym przypadku. Na podstawie ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych poszkodowany jest uprawniony do kierowania roszczeń także bezpośrednio do Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (5).

Procedura przed PBUK

Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych działające jako organ odszkodowawczy rozpatruje żądania odszkodowawcze zgłoszone przez osoby poszkodowane lub uprawnione do odszkodowania, które posiadają miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych wypłaca odszkodowanie, jeżeli zakład ubezpieczeń, z którym sprawca szkody zawarł umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej lub reprezentant do spraw roszczeń tego zakładu w terminie 3 miesięcy od dnia zgłoszenia im szkody:

• nie udzielą poszkodowanemu lub uprawnionemu odpowiedzi wraz z uzasadnieniem na zgłoszone roszczenie,
• w przypadku gdy nie została ustalona odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń lub nie została określona wysokość odszkodowania, nie dopełnią obowiązku poinformowania o tym poszkodowanego lub uprawnionego w terminie 3 miesięcy od dnia zgłoszenia szkody.

Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych nie rozpatruje zgłoszonego żądania odszkodowawczego, w sytuacji, gdy poszkodowany lub uprawniony wytoczył powództwo bezpośrednio przeciwko zagranicznemu zakładowi ubezpieczeń.

Po zgłoszeniu żądania odszkodowawczego do Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych informacja o takim zgłoszeniu jest przekazywana do:

• organu odszkodowawczego w państwie europejskiego obszaru gospodarczego, gdzie jest ustanowiony zakład ubezpieczeń posiadacza pojazdu mechanicznego, którym spowodowano szkodę;
• reprezentanta do spraw roszczeń lub zakładu ubezpieczeń posiadacza pojazdu mechanicznego, którym spowodowano szkodę;
• osoby, która spowodowała szkodę, jeżeli została ustalona, oraz posiadacza pojazdu mechanicznego.

Przekazanie wymienionym wyżej podmiotom informacji o zgłoszonym do Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych żądaniu ma na celu przede wszystkim ponaglenie właściwego ubezpieczyciela i jego reprezentanta do spraw roszczeń oraz doprowadzenie do wypełnienia przez nich obowiązków w dodatkowym terminie 60 dni, rozpoczynającym się od dnia zgłoszenia żądania do Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych.

Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych podejmuje czynności w celu ustalenia odpowiedzialności za spowodowanie szkody i wysokości odszkodowania w terminie 60 dni od dnia otrzymania żądania odszkodowawczego, ale odstępuje od nich, jeżeli w przed upływem tego terminu zakład ubezpieczeń lub jego reprezentant do spraw roszczeń udzielą poszkodowanemu lub uprawnionemu odpowiedzi na zgłoszone do Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych żądanie odszkodowawcze.

Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych udziela odpowiedzi na zgłoszone żądanie odszkodowawcze i wypłaca odszkodowanie lub jego bezsporną część nie wcześniej niż po upływie 60 dni od dnia otrzymania żądania odszkodowawczego.

Odpowiedź Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych na zgłoszone żądanie odszkodowawcze jest ostateczna. Poszkodowanemu lub uprawnionemu przysługuje prawo dochodzenia roszczeń jedynie na drodze postępowania cywilnego przeciwko zakładowi ubezpieczeń.

Czy termin likwidacji szkody ma znaczenie w procesie odszkodowawczym?

Termin likwidacji szkody jest kluczowym elementem w procesie odszkodowawczym. Po wystąpieniu szkody, niezależnie od jej natury, ważne jest szybkie działanie w celu zminimalizowania jej skutków i przywrócenia normalnego funkcjonowania. Określenie terminu likwidacji szkody jest istotne zarówno dla ubezpieczyciela, który musi podjąć odpowiednie działania, jak i dla poszkodowanego, który ma prawo do rekompensaty.

Pierwszym etapem w ustaleniu terminu likwidacji szkody jest zgłoszenie szkody do odpowiedniego ubezpieczyciela. W momencie, gdy poszkodowany ma świadomość, że doznał szkody, powinien niezwłocznie powiadomić swoją firmę ubezpieczeniową. To pozwoli na rozpoczęcie procesu likwidacji szkody i ustalenie odpowiedniego terminu na jej zrealizowanie.

Następnie, w zależności od rodzaju szkody i zakresu ubezpieczenia, ubezpieczyciel podejmuje działania mające na celu wycenę i naprawę szkody. W tym czasie mogą być przeprowadzane oględziny, przeprowadzane ekspertyzy lub inne czynności mające na celu ustalenie pełnego zakresu szkody. Na podstawie zebranych informacji ubezpieczyciel jest w stanie określić realistyczny termin likwidacji szkody.

Ważnym aspektem w ustaleniu terminu likwidacji szkody jest współpraca pomiędzy ubezpieczycielem a poszkodowanym. Poszkodowany powinien udostępnić wszelkie niezbędne dokumenty i informacje dotyczące szkody, które mogą przyspieszyć proces likwidacji. W przypadku konieczności przeprowadzenia dodatkowych czynności, jak na przykład zatrudnienie specjalistów, obie strony powinny wspólnie ustalić termin realizacji tych działań.

Wnioskiem jest, że termin likwidacji szkody jest kluczowy dla wszystkich stron zaangażowanych w proces odszkodowawczy. Właściwie określony termin pozwala na szybką i skuteczną likwidację szkody, minimalizując tym samym jej wpływ na poszkodowanego. Współpraca pomiędzy ubezpieczycielem a poszkodowanym w ustalaniu terminu i realizacji działań może znacząco przyspieszyć proces likwidacji szkody, co jest w interesie obu stron.

Źródła:
(1) J. Orlicka, M. Orlicki, Europejski system dochodzenia roszczeń ubezpieczeniowych za wypadki komunikacyjne za granicą. Komentarz, Bydgoszcz-Poznań 2003 r., s. 46-47.
(2) M. Szpunar, Odpowiedzialność podmiotu prywatnego z tytułu naruszenia prawa wspólnotowego, Warszawa 2008, s. 39–80
(3) USTAWA z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, art. 73
(4) USTAWA z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, art. 2 ust. 1 pkt 10
(5) USTAWA z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, art. 83